Hoofdstuk 31

31. Blazen in Engeland
 Ergens in de middeleeuwen, waarschijnlijk in de eerste helft van de 14e eeuw, zetten dammers hun spel over van het lijnenbord op het schaakbord. Dit gebeurde in Europa, in welk land weten we niet.
Op het continent heette dammen op het geruite bord jouer aux dames (Frans), Dame spielen (Duits), dammen (Nederlands) enz. De Engelsen spraken sinds de 14e eeuw van to play at the checker, letterlijk “spelen op het geruite bord”. Na de middeleeuwen evolueerde de naam tot checkers. Vóór de 14e eeuw betekende to play at the checker schaken. De betekenisverandering bewijst dat schaken in deze tijd in Engeland weinig voorstelde, dammen was onvergelijkelijk veel populairder (Hoofdstuk 15).
Checkers was de naam voor dammen met vrij slaan: je mocht slaan maar het hoefde niet. In de 15e eeuw voerden dammers een gedeeltelijke slagplicht in, blazen: je moest slaan; deed je dit niet dan nam de tegenstander het stuk dat faalde van het bord (hoofdstuk 29).

Troje

Schaken en dammen uitgevonden in Troje
 In Engeland kreeg de variëteit met blazen de naam draughts, samenhangend met het werkwoord draw, dat trekken, slepen, schuiven betekent.
De oudste bewijsplaat van draughts komt uit de ridderroman “The gest hystoriale of the destruction of Troy” (Het historische gedicht over de vernietiging van Troje), auteur onbekend. De tijd waarin het verhaal werd geschreven is lastig te bepalen, aldus de twee bezorgers van de tekst, Geo A. Panton en David Donaldson [Early English Text Society 1869 en 1874, herdruk 1968 in één deel]: omstreeks 1450? Of is het ouder? De Engelsman bewerkte, waarschijnlijk via eerdere Engelse versies, een Latijnse tekst die weer teruggaat op een Frans werk: de “Roman de Troie”, omstreeks 1165 geschreven door Benoît de Sainte-Maure. Omdat Benoît zijn lezers vertelt over de uitvinding van schaken en dammen ‒een onderwerp dat me aan het hart gaat‒ neem ik vijf verzen uit “The destruction of Troy” op.
1619 In that Cite for sorthe, as saith us the story
Mony gaumes were begonnen the grete for to solas.
The chekker was choisly there chosen the first,
The draghtes, the dyse, and other dregh gaumes.
1623 Soche solteltie thai soght to solas hom with.
(In die stad, zoals het verhaal gaat, werden voor het plezier vele spelen uitgevonden. Schaken het eerst, en ook dammen, triktrak en andere spelen waarbij je met stukken schuift. Zulke knappe dingen bedachten ze om zichzelf te plezieren).
Zie voor een iets andere vertaling en interpretatie Kruijswijk [1966:62].
De schrijvers van de middeleeuwse ridderroman, ook Benoît weer, laten hun hoofdpersonen onveranderlijk schaken en triktrakken. In hoofdstuk 17 stel ik de vraag: “Geeft dit type roman de werkelijkheid weer?”. “Nee”, is mijn antwoord (hoofdstuk 21). In de 14e eeuw was de Engelse naam voor schaken chess en betekende chekker dammen, maar gezien het Franse voorbeeld interpreteer ik chekker in “The destruction Troy” als schaken. De Engelsman verving Benoît’s triktrak door dyse, dobbelsteen, maar omdat triktrak wordt gespeeld met dobbelstenen lees ik dyse als triktrakspel. De Middle English Dictionary geeft vier betekenissen van het woord dregh. Geen ervan past in de context [Stoep 2007:162], reden voor mijn weergave van dregh als schuif, weer samenhangend met het werkwoord draw.

De uitvinders van schaken en dammen
 Wie waren nu volgens Benoît de Sainte-Maure de uitvinders van schaken en dammen? Wel, dat waren de Grieken. In de 12e eeuw v.C. verwoestten de Grieken de stad Troje, zeer waarschijnlijk vanwege economische belangen. Troje, het huidige Hisarlik, ligt in noordwest Turkije aan de Dardanellen, de zeestraat tussen Griekenland en Turkije die de Egeïsche Zee verbindt met de Zee van Marmara. Door haar ligging had Troje de controle over het scheepsverkeer in de zeestraat, wat de Griekse handelsbelangen schaadde.
De belegering van Troje leefde voort in de Griekse volksverhalen. Homerus, die leefde in de 8e eeuw v.C., pikte het verhaal op en weefde er in zijn “Ilias” een verhaal van dat draaide om de Griekse Helena, een vrouw bezongen om haar schoonheid, die door de held Paris naar Troje werd ontvoerd. De Grieken eisten haar terug. Paris weigerde, waarop een Grieks leger, aangevoerd door helden als Achilles en Ajax, Troje omsingelde. Pas na tien jaar slaagden de Griekse aanvoerders en hun manschappen erin de stad te veroveren door de bekende list met het paard (het paard van Troje). In een orgie van geweld sloten de Grieken hun vijanden op in gebouwen en staken die in brand, wie erin slaagde aan de vlammen te ontsnappen slachtten zij af.
De geboorte van zijn spel, uitgevonden door helden die zulke glorieuze daden verrichtten, deed in later tijd het hart van menig schaker zwellen van trots.
Het is op z’n minst opmerkelijk, dat de schrijver van “The destruction of Troy” ook de uitvinding van het damspel op het conto van Griekse helden schrijft. Eerder, rond 1380, had zijn landgenoot in “Sir Ferumbras” al een inbreuk op het schema van de ridderroman gemaakt door de belangrijkste vazallen van keizer Karel de Grote naast het geijkte schaken en triktrakken te laten dammen (hoofdstuk 2). Op basis van linguïstische analyse kom ik tot de conclusie dat dammen in middeleeuws Engeland een bijzonder populair spel is geweest. Misschien voert het te ver te stellen dat de schrijvers van “Sir Ferumbras” en “The destruction of Troy” de uitkomst van deze analyse bevestigen, ik mag hun visie niettemin interpreteren als steun.

Paard van Troje

Het middeleeuwse damspel verdwijnt
 In Frankrijk verdwijnt de damvariëteit met vrij slaan in de tweede helft der 17e eeuw; Pierre Mallet is in 1668 de laatste die er melding van maakt (hoofdstuk 29). Waarschijnlijk gebeurde dit in Engeland iets eerder. Rabelais noemde in 1532 (?) twee namen voor damspel: dames en forçat, variant forcés (hoofdstuk 29). Thomas Urquhart vertaalde Rabelais in zijn “First book of the works of Mr. Francis Rabelais” (1653). Hij geeft Rabelais’ dames weer als dames (kennelijk wist hij er geen raad mee) en forçat als draughts.

Engeland versus de Verenigde Staten
 In onze dagen is draughts in Engeland de gebruikelijke naam voor het damspel. In de Verenigde Staten echter heet het damspel checkers. Over het waarom hoofdstuk 32.