Hoofdstuk 15

15. Schaken en dammen in middeleeuws Engeland
 Ik ben op weg de sociale positie en populariteit te bepalen van de vier grote bordspelen der middeleeuwen: het schaakspel, het triktrakspel, het damspel en het molenspel. Op basis van vooral Frans spelmateriaal stelde ik in hoofdstuk 13 en 14 vast dat de adel zowel triktrakte als schaakte. Dit type bron laat echter niet toe de populariteit van een bordspel te bepalen. De Engelse spelnaam checkers maakt dit wél mogelijk. Een analyse.
Centraal in onze taal, ons belangrijkste communicatiemiddel, staan woorden met hun betekenis. Als er bij de vleet woorden zouden verdwijnen of hun betekenis verliezen, hebben we daar behoorlijk last van.
Woorden voor essentiële zaken in ons leven staan dus sterk, hebben als het ware het eeuwige leven. Cijfers onderbouwen dit: meer dan 97% van de middeleeuwse woorden die we nog steeds gebruiken hebben een onveranderde kernbetekenis. Ze kunnen natuurlijk in de loop der tijd een iets andere vorm hebben gekregen of een iets andere uitspraak. Drie voorbeelden: huushure, cole, broot, in onze tijd huishuur, kool, brood.
Voor het Engels geldt dat natuurlijk ook. Daardoor kunnen we in de 21e eeuw nog zonder veel moeite een stukje middeleeuwse Engelse tekst begrijpen. Ik geef een voorbeeld uit de late 13e eeuw waar de schrijver bordspel noemt.
Een vers uit de ridderroman “Robert of Gloucester”, voltooid in 1297: “With pleyn atte tables. Other atte chekere”. In hedendaagse Engelse spelling: With playing at the tables. Other at the checker. Vertaling: met het spelen van triktrak. Anderen met schaken. Het is even wennen aan de constructie: de middeleeuwer zei letterlijk “spelen op het triktrakbord” en “spelen op het geruite bord”.
              Afbeelding bedoeld als fake maar een realistisch beeld van middeleeuws dammen

 In 1297 gaf dat nog geen moeilijkheden: het geruite bord werd alleen als schaakbord gebruikt. Voor de volledigheid: het schaakbord was ook in gebruik voor een soort roulette: een speler gooide een geldstuk op en wedde vooraf op welke kleur ruit het tot rust zou komen.
Toen dammers op het continent overstapten van het lijnenbord op het schaakbord, zo tussen 1300 en 1350 ‒maar ik mag niet uitsluiten dat de Engelsen eerder waren en dammen op het schaakbord naar het continent exporteerden‒, stonden de Engelsen voor de vraag: “Hoe noemen we dammen op het schaakbord?”
Schaken was in die tijd een bordspel dat op eenzame hoogte stond, dat beeld is er in onze samenleving ingehamerd.
Indien dit beeld klopt, stond de betekenis van de constructie to play at the checker als een huis. Het betekende schaken en zou tot in lengte van dagen schaken blijven betekenen, dammers moesten een andere naam voor hun spel op het geruite bord bedenken.
Indien dit beeld klopt… Maar het klopt niet. Want zie de twee onderstaande citaten van iets meer dan een eeuw na de tekst uit “Robert of Gloucester”: het beeld van het schaken als het grote bordspel der middeleeuwen valt in scherven.
Het eerste citaat komt uit “Jacob’s Well”, geschreven in het eerste kwart van de 15e eeuw. (…) to do ydell dedys, that arn werkys of no profyzt, as to pleyin at the tablys, the chess & the chekyr, at the hazard, at swyche othere vayn pleyis. In hedendaagse Engelse spelling: to do idle deeds that are works of no profit, as to play tables, chess & checkers, at the hazard, at such other vain plays. Bestaat er behoefte aan een vertaling? Vooruit: om zich bezig te houden met ijdele zaken die geen voordeel opleveren, zoals triktrakken, schaken, dammen, gokken en meer van zulke zinloze spelen.
                            De Sphaera Mundi: Saturnus 1470-1480 Museum Modena
                                                          Dammen of schaken?

 Een tijdgenoot van de onbekende moralist die “Jacob’s Well” schreef, was John Lydgate. In zijn “The pilgrimage of the life of man” uit 1426, de vertaling van een Frans werk, toont hij de mens op zijn voortgang door het leven. En die mens speelt spelletjes: (…) both at ches and the cheker, the drawthes thereof, ful wel I kan, ye bet than other man (…) at the merellys, best of alle (ik ken de zetten volledig van zowel het schaakspel als het damspel, ja beter dan iemand anders (…) molenspel (lijnendammen?) het best van iedereen).
Wat gebeurde er? Wel, Engelse dammers stapten over van het lijnenbord op het geruite bord. Een Londenaar nodigde zijn buurman uit: “Shall we play at the checker?” Dammers pikten gewoon de constructie die stond voor het schaakspel spelen in. Dit bewijst dat het schaakspel een verre van populair spel was, anders zou dit onmogelijk zijn geweest. Vergelijk het met een straatroof. Indien het schaakspel een sterke vent was geweest, zou het niet lukken hem te beroven. Maar het schaakspel was geen sterke vent. Het schaakspel was een miezerig kereltje, dat bibberend zijn betaalkaart inclusief de pincode afgaf aan de spierbundel die dreigend naar hem overboog: het damspel.
Ook in Frankrijk was dammen een spel met spierballen en schaken een miezertje, zoals ik nog zal laten zien.
Klik hier voor een linguïstisch getinte analyse van de betekenisverandering van to play at the checker.