De Engelse spelnaam checkers

 Er zijn twee vragen.
Eerste vraag: hoe kon de constructie to play at the checker eerst schaken ‒volgens de OED onder 4] is checker omstreeks 1330 in onbruik geraakt‒ betekenen en later dammen? Er zijn twee scenario’s.
In het eerste scenario zijn het de schakers die overstapten van de oude constructie to play at the checker op de nieuwe constructie to play at the chess. Het woord chess is het equivalent van het Franse (jouer aux) eschecs. Eschec betekent schaakstuk. De constructie to play at the checker viel vrij en kon toen door dammers worden gebruikt.
Tegen dit scenario pleiten drie zaken.
Ten eerste verandert als gezegd een woord niet snel van betekenis, het fenomeen is betrekkelijk zeldzaam.
Ten tweede veranderde de betekenis van de constructie to play at the checker uitgerekend in de periode dat dammers hun spel op het schaakbord gingen spelen. Nu weet ik wel dat ik moet oppassen met het leggen van verband, m’n opkomende hoofdpijn heeft misschien niets te maken met de snerpende boor van de elektricien die een leiding vervangt. Ik breng het punt toch maar in.
Ten derde geeft de 14e-eeuwer de constructie to play at the checker niet zomaar een andere betekenis, hij moet er een reden voor hebben gehad. Maar het schaakleven lijkt in Engeland rond 1300 zonder pieken en dalen voort te kabbelen, ik kan vanuit m’n positie in de 21e eeuw geen reden vinden.
Het tweede scenario heeft dus de voorkeur. In dit scenario pikten dammers de constructie to play at the checker in, schakers dwingend voor het schaakspel spelen een andere constructie te bedenken. En dit impliceert dat dammen in deze periode in Engeland veel populairder moet zijn geweest dan schaken.
Voor de tweede vraag kom ik nog eens terug op mijn studie Nederlands. Docenten van de Sectie Taalkunde besteedden aandacht aan de sociolinguïstiek, dat is de richting die probeert te achterhalen van welke sociale groepen een taalverandering uitgaat. Een jaar of dertig geleden bijvoorbeeld gingen hoogopgeleide jonge vrouwen in de Randstad een woord als kijk “plat” uitspreken. De richting combineert dus sociologie met taalverandering.
In hoofdstuk 3 heb ik een sociologische vraag bewust niet gesteld. En wel deze: onder welke maatschappelijke groepering kwam in Frankrijk de spelnaam dammes op? Vanaf hoofdstuk 12 betreed ik voorzichtig het sociologische terrein, en in dit hoofdstuk stel ik daarom dezelfde vraag voor Engeland: welke Engelse groepering was verantwoordelijk voor de betekenisverandering van to play to the checker van het schaakspel spelen naar het damspel spelen?
Een voorlopige uitkomst van sociolinguïstisch onderzoek: een taalverandering ging in vroeger tijd uit van een hogere sociale klasse en sijpelde door naar lagere klassen. Wanneer die hogere klasse in het geval van to play at the checker de adel was, was dammen in de kastelen en buitenverblijven dus veel populairder dan schaken. Afgezien daarvan: wanneer de burgerij veel en graag damde ‒zie de tekst van John Lydgate uit 1426‒, kan ik geen argument bedenken waarom dat ook niet voor de adel gold. Ik wijs in dit verband nog op de miniaturist die in een tekst van plusminus 1470 het liefdespaar Tristan en Isolde, koningsdochter, afbeeldde aan het dambord. Ik aarzel of ik ook de Engelse schrijver die omstreeks 1380 de aanzienlijkste ridders of hun tijd liet dammen, schaken en triktrakken moet meerekenen: literatuur is een onbetrouwbare bron. Aan de andere kant wijkt de tekst af van het gewone patroon van de ridderroman. Op dit onderwerp kom ik nog terug.

Tristan en Isolde dammend met schaakstukken

Mijn conclusie: in middeleeuws Engeland was dammen heel veel populairder dan schaken, naar alle waarschijnlijkheid ook onder de adel.
Deze conclusie is volkomen strijdig met het beeld dat ik aantref in boeken en sites over bordspel. Wie zit ernaast: de auteurs van die boeken en sites of ik? In hoofdstuk 15 kom ik op deze vraag terug.
De middeleeuwse cultuur droeg een internationaal karakter, uiteraard met de nodige verschillen. Ik mag dus extrapoleren: ook in Frankrijk was dammen populairder dan schaken. Het materiaal in hoofdstuk 13 maakte dit niet zichtbaar.