Hoofdstuk 2

2. Een Engelse ridderroman
 Wat gaf de doorslag bij de beslissing van de Leidse faculteit me te begeleiden bij een promotieonderzoek? Ongetwijfeld het bestaan van een Franse spelnaam jeu de dames omstreeks 1380. Het opsporen van die bron had me weinig moeite gekost: Murray noemt hem in 1952 in een voetnoot op blz. 75.
Schaken en dammen hebben dingen gemeen: het geruite bord, stukken die alleen in voorwaartse richting mogen spelen en kunnen promoveren op de laatste rij. In het Frans heet het damspel jeu de dames en de schaakkoningin dame, en dus zocht Murray terecht naar een verband. Omdat hij claimde dat de naam dame ouder was dan de naam jeu de dames, had volgens hem het schaakspel het damspel beïnvloed. Hoewel… een gelauwerde schaakhistoricus als hij wist natuurlijk drommels goed dat de spelnaam jeu de dames ouder was dan de naam dame voor de schaakkoningin.
In elk geval is de spelnaam (jeu de) dames minstens een eeuw ouder dan de naam dame voor de schaakkoningin, en dus onderzoek ik in hoofdstuk 4 en 5 de omgekeerde relatie: hebben schakers op de een of andere manier onder invloed van dammers gestaan?
De bron van 1380 heeft inmiddels zo’n gewicht gekregen, dat ik me gedwongen voel de relevante tekst te citeren.

Een onbekende Engelse dichter vertelt in zijn ridderroman “Sir Ferumbras” over een bezoek dat vertrouwelingen van keizer Karel de Grote afleggen bij een Mohammedaanse vorst. “Vertel me eens waarmee ridders uit het westen hun dagen doorbrengen”, vraagt deze. “Grote heren jagen bij de rivier met hun valken op watervogels, of ze jagen op een hert, een vos of een haas”, antwoorden de edelen, “en vaker nog doen ze mee aan toernooien met hun speer of in een grondgevecht van man tegen man met zwaard en schild”. En thuis schaken, dammen of triktrakken. In 14e-eeuws Engels:
“Tho that willieth to leue at hame: pleyeth to the eschekkere
& summe of hem to iew-de-dame: and summe to tablere”.
(Zij die thuis willen blijven spelen schaak
& sommigen van hen damspel en sommigen triktrak)

In dit type ridderroman spelen ridders onveranderlijk schaak en triktrak. Waarom wijkt de schrijver af? Vanwege het rijm. Hij hanteert een ingewikkeld rijmschema met middenrijm, dat wil zeggen dat een woord midden in een regel rijmt op een woord midden in de vorige of de volgende regel. Hij had een rijm nodig op het Engelse woord hame (het tegenwoordige woord home), en dat werd dus iew-de-dame. Hij verraadt vertrouwd te zijn met het Frans, want het spel iew-de-dame is niets anders dan het Franse jeu de dames.