Hoofdstuk 3

3. Waar komt de naam damspel vandaan?
 Onze voorouders namen de naam damspel over van Franse dammers, zodat ik de oorsprong moet zoeken in Frankrijk. Door “Sir Ferumbras” weet ik in welke eeuw: de 14e. Wanneer een Engelsman omstreeks 1380 de Franse spelnaam jeu de dames kende, moet deze in Frankrijk algemeen bekend zijn geweest. Omdat er tijd overheen ging aleer het nieuwe woord in heel het land was doorgedrongen, mag ik de opkomst van de spelnaam zetten op ongeveer 1350. Of eerder.
Mijn proefschrift is het verslag van mijn speurtocht naar de etymologie van de spelnaam dames. Ik vat samen wat een linguïst doet om het etymon van een woord te achterhalen. Details verstop ik achter de coulissen.
Wie trekt daar aan m’n jasje? Een schaker. “Wat interesseert een schaker nou de etymologie van een damwoord? Heeft niks met schaken te maken”. Mijn antwoord: “O nee? Ik noem nota bene verderop het etymon van de naam voor de schaakkoningin!”
Goed, het etymon van de Franse spelnaam dames. Dit woord is een betekenisuitbreiding, dat wil zeggen een nieuwe betekenis van een bestaand woord. Het 14e-eeuwse Frans had twee woorden die als etymon in aanmerking komen.

Ten eerste dame, een woord dat het Nederlands, het Spaans en andere talen hebben ontleend aan het Frans om een vrouw van stand aan te duiden. In onze verdemocratiseerde samenleving wordt een vrouw die “dame” wordt genoemd niet per se als vrouw gezien, maar dit terzijde.
Het tweede 14e-eeuwse woord dat ik moet bekijken is dam, uitgesproken zoals wij Nederlanders het doen. Het woord dam nam het Frans ten laatste in de 13e eeuw over van Vlaamse arbeiders die in Frankrijk moerassen kwamen droogleggen. In onze tijd zwermen Nederlanders over de gehele wereld uit om anderen te leren hoe met dammen en dijken droge voeten te houden, duizend jaar geleden was het niet anders.

 Wie niet verder kijkt dan z’n neus lang is, maakt een haastige keuze: het etymon van dames is dame. Jeu de dames betekent niet letterlijk “spel met schaakkoninginnen”, zegt hij, maar “spel gespeeld door vrouwen van stand”. Maar zo eenvoudig is het niet. Het etymon van (jeu de) dames is dam, klik hier voor m’n uitleg. Overigens namen Nederlandse etymologen mijn etymologische voorstel over, zie Philippa e.a. in de Bibliografie.
Een bijvangst van m’n etymologie die voor schakers interessant is, is het woord dame in de betekenis promotierij, dat wil zeggen rij velden waar de schijf promoveert tot dam. Een Nederlandse dammer zegt bijvoorbeeld: “Deze schijf loopt naar dam”.