Hoofdstuk 9

9. Arabische invloed in middeleeuwse Spanje
 De gravure linksonder vertoont een “Arabisch” kenmerk: de opstaande stukken. De plaat komt uit het damboek dat Joseph Carlos Garcez y de la Sierra Boil de Arenas [Westerveld 1997:291] in 1684 liet drukken.
De gravure rechtsonder vertoont een “Romeins” kenmerk: de platte ronde stukken. Het komt uit het damboek van de Fransman Pierre Mallet van 1668.
Spanje en Frankrijk zijn ondanks de verschillen verwante culturen, met hun rooms-katholieke geloof en hun uit Latijnse dialecten voortgekomen talen. Hoe kon Garcez dan dammen met Arabische speelstukken?

 Wel, in 711 n.C. staken Arabische stammen, we noemen ze Moren, in kleine bootjes vanuit Noord-Afrika de Middellandse Zee over naar het Iberische schiereiland. In een mum van tijd liepen ze Spanje en Portugal onder de voet. Rooms-katholiek Europa was ontzet: Moslims die het christendom bedreigden, een schrikbeeld! Waar heb ik het meer gehoord. Het conflict groeide uit tot een strijd van eeuwen, waarin de christelijke geallieerden de bezetters steeds verder naar het zuiden van Spanje terugdrongen. Uiteindelijk viel in 1496 het laatste Moorse bolwerk, Granada, voor de troepen die onder bevel stonden van koningin Isabella en haar echtgenoot.
Ik noemde de naam Isabella al eerder: de nieuwe Spaanse daadkrachtige schaakkoningin zou naar haar zijn gemodelleerd. Zij was zeer katholiek. Een paar jaar eerder, in 1492, was ze opgetreden tegen vertegenwoordigers van een tweede bijgeloof dat het zielenheil van haar onderdanen bedreigde: de Joden. Waar heb ik het meer gehoord. Isabella stelde hen voor de keus zich te bekeren tot het ware geloof of te vertrekken, een eufemisme voor gruwelijk verjaagd worden. Een tweede staaltje van Isabella’s daadkracht.
In het centrum van Andalusië ligt de stad Sevilla. Drie eeuwen vóór Isabella hield Alfonso X, koning van Castilië en León, hier zijn hof. Onder ontvangt Alfonso (links) drie wijzen die bordspelen voor hem hebben meegenomen.

Waar Isabella scheidde, bracht Alfonso samen. Hij was behalve koning ook een geleerde, die zijn hof openstelde voor Arabische, Joodse en Spaanse geleerden van allerlei takken van wetenschap. Hij liet werken in het Arabisch en Hebreeuws vertalen in het Latijn en Spaans en fungeerde daardoor als doorgeefluik van de cultuur van het Midden-Oosten naar het Westen. De Arabische cultuur stond op een veel hoger peil dan de christelijke. Arabieren stichtten bijvoorbeeld al bibliotheken toen die in het westen nog een onbekend verschijnsel waren. Een concrete Arabische verworvenheid uit ons leven van alledag: we rekenen met Arabische cijfers en niet met het moeizame Romeinse cijfersysteem.
Niet lang voor zijn dood gaf Alfonso opdracht de bordspelen te beschrijven die in zijn omgeving werden gespeeld. Het manuscript kwam gereed in 1283. Het fraai geïllustreerde handschrift is geschreven in het Spaans.
Met mijn focus gericht op bordspel vallen me in het handschrift drie Arabische kenmerken op.
Ten eerste de opstaande stukken.
Ten tweede de grote aandacht voor het schaakspel, zie bijvoorbeeld de vele schaakproblemen [Schädler & Calvo 2009]. Het triktrakspel krijgt ook behoorlijk veel aandacht, maar minder. In het Westen was de interesse van de adel voor triktrak groter, zoals ik nog zal laten zien. Een spel als molenspel wordt slechts kort beschreven.
Het molenspel draagt met andere spelen, ten derde, een naam die elders in Europa niet voorkwam. In hoofdstuk 10 ga ik op die naam in.