Hoofdstuk 22

22. Dammen: het populairste middeleeuwse bordspel
 In de middeleeuwen schaakte het gewone volk helemaal niet, en de hoogste kringen nauwelijks. Welk bordspel werd wél veel gespeeld?, was dat dammen, triktrak of molenspel? Ik heb het uitgezocht: veruit het populairste bordspel was het damspel. Ik zeg dit op basis van m’n analyse van het middeleeuwse Franse woord merelle. Het is een reconstructie, ik ben er niet bij geweest.
De betekenis van het woord merelle was schijf, zoals blijkt uit de volgende zin. Twee mannen hadden ruzie gekregen bij een spel op het marellier, en toen “Icellui Estienne prist lors toute merelle et les geta jus de marrelier” (Deze Estienne pakte toen alle schijven op en smeet ze weg [letterlijk: van het bord af]). Mijn bron noemde geen bron.
Er zijn vele bewijsplaatsen van het woord merelle, maar het woord werd bijna uitsluitend gebruikt door dichters en dan als metafoor. Een bewijsplaats uit het werk van Jean Bodel, “La Chanson des Saxons”, 13e eeuw: “Chascuns de nos a traite la marelle” (elk van ons heeft zich aan gevaar blootgesteld). Bodel roept met z’n beeld een specifieke situatie op. In een bepaald spel moet je goed uit je doppen kijken om de juiste zet te doen, zo niet dan kan je positie in gevaar komen.
Klaarblijkelijk behoorde het bewuste spel tot het leven van alledag, was het om zo te zeggen alom tegenwoordig, want ik noteerde bijna 70 merelle-metaforen. Maar dat niet alleen, het woord merelle kwam in 22 verschillende uitdrukkingen voor. Die variatie is ongebruikelijk hoog, bewijs van de grote bekendheid van het bewuste spel.
Dat spel is volgens mij het damspel, volgens de Franse lexicografie echter het molenspel. Ik leg uit hoe de Fransen tot hun foutieve interpretatie kwamen.
Hoe kwam een eeuw geleden een woordenboek tot stand? Wel, er zat een man achter een bureau waarop een stapel fiches (kaartjes) met Franse woorden in hun context met de bron waaruit ze kwamen. Laten we de man Frédéric Godefroy noemen. Dat was een bekende lexicograaf, die tussen 1880 en 1902 zijn woordenboek van het middeleeuwse Frans uitgaf. Het waren acht delen.

Zijn materiaal besloeg de 9e tot en met de 15e eeuw. Hij moest de documenten lezen die uit die periode bewaard zijn gebleven, fiches maken, ze op alfabetische volgorde in kaartenbakken zetten en van elk woord de betekenis(sen) vaststellen. Voor al dat werk is twintig jaar echt niet veel. Het nadeel evenwel is dat Godefroy niet al te veel tijd in een woord kon steken, het probleem van elke woordenboekmaker.
Een der woorden die Godefroy beschreef was de spelnaam merelles. Die betekende molenspel, stelde hij vast. Indien hij de tijd had gehad het vergelijkbare Italiaanse woord marella en het Spaanse woord marro in zijn onderzoek te betrekken, had hij vastgesteld dat merelles niet alleen molenspel maar ook damspel betekende. Zie voor de woorden die ik noem hoofdstuk 7. Maar ik heb gemakkelijk praten, want ik kon voor m’n onderzoek de tijd nemen.
Toen Godefroy de betekenis van de spelnaam merelles had gevonden, kon hij fluitend de betekenis van de schijfnaam merelle en de bordnaam merelier noteren: schijf in het molenspel respectievelijk bord voor het molenspel.
Nee, zeg ik, je betekenissen kloppen niet, Godefroy. Het Frans had geen naam voor de molenschijf en voor het molenbord: merelle betekende schijf in het lijnendamspel en merelier betekende lijnendambord. Ik leg uit hoe ik tot deze betekenissen kom.
De mens gebruikt een woord zolang hij er behoefte aan heeft. De Nederlander blijft bijvoorbeeld het heel oude woord roos gebruiken omdat er rozen in z’n tuin groeien of omdat hij rozen koopt bij de bloemist. De middeleeuwer kende het woord schaakspel; we schaken nog steeds en gebruiken het woord schaakspel dus nog steeds.
De middeleeuwer speelde het molenspel; de Fransman noemde het spel merelles. Na de middeleeuwen leefde het molenspel voort, we vinden het molenpatroon vaak terug op het spelbord dat in de 16e en 17e eeuw gangbaar was, zie de afbeelding (Duitsland eind 17e eeuw). De Fransen bleven het molenspel tot de dag van vandaag spelen, nog steeds onder de naam merelles (al kreeg het een tweede naam). De schijfnaam merelle en de bordnaam merelier echter verdwenen in de 15e eeuw. Die kunnen dan onmogelijk molenschijf en molenbord hebben betekend. De Fransen zeiden in de 15e eeuw niet: “Ach, de molenschijf en het molenbord hebben wel een naam, maar die gebruiken we niet langer”. Dat is een absurde gedachte, even absurd als de gedachte dat de Nederlander vandaag zou besluiten het woord roos niet langer te gebruiken.

Nee, de betekenis van merelle was schijf in het lijnendamspel, van merelier lijnendambord. In de 15e eeuw stookte de laatste speler van dit spel z’n bord op in de houtkachel. Dan verliest de spelnaam merelles zijn betekenis het lijnendamspel spelen en verdwijnen de schijfnaam merelle en de bordnaam merelier: ze zijn niet langer nodig.
En zo bewijst de linguïstiek dat dammen veruit het populairste bordspel der middeleeuwen is geweest.