Linguïstische achtergrond

 Een zelfstandig naamwoord is een individu maar functioneert tevens in wat de linguïstiek een woordveld noemt. Een woordveld is een verzameling woorden die semantisch met elkaar verbonden zijn. Zo is er een woordveld bordspel. Vergelijk het met een gezin: elk lid is een individu maar is verbonden met de anderen. Het overlijden van de moeder of vader bijvoorbeeld heeft sterke invloed op de andere gezinsleden.
 Net als een gezinslid is een woord een organisme: het wordt geboren, het leeft en is sterfelijk. Wanneer de Franse spelnaam tables, triktrak, is geboren, weet ik niet. Het woord maakte van begin af aan deel uit van de Franse taal, een verzameling grammaticale regels en woorden die geacht wordt omstreeks 800 n.C. te zijn voortgekomen uit een vulgair Latijns dialect. Ik weet wel wanneer het woord tables stierf: omstreeks 1500.
 Triktrakspelers zaten toen verlegen om een nieuw woord voor hun spel. De procedure is dan dat de groep rondkijkt in het bordspelwoordveld of er een bestaand woord vrij is, dat wil zeggen een woord dat niet of nauwelijks wordt gebruikt. Ze vonden het: eschecs. Weliswaar was deze spelnaam in gebruik bij schakers, maar klaarblijkelijk waren die met zo weinigen dan wel waren die zo onzichtbaar dat triktrakspelers zich de naam konden toeëigenen. De betekenisverandering van de Engelse spelnaam to play at the checker is een ander voorbeeld van dit proces. Het verschil met Frankrijk is dat Engelse schakers een ander woord voor hun spel zochten en Franse schakers hun spel eschecs bleven noemen. Het woord eschecs had vanaf ongeveer 1500 dus twee betekenissen: triktrakspel en schaakspel.
 De hegemonie van triktrak ‒en van damspel, ik kom hierop terug‒ ten opzichte van het schaakspel wordt ook zichtbaar in de namen voor de schaakpion en de bordspelschijf in het Romaans. Met het begrip woordveld heeft dit niets te maken, maar ik heb er een hard hoofd in dat ik het onderwerp elders kwijt kan en vind het niet onbelangrijk.
 De namen voor de schaakpion en de bordspelschijf in het Romaans gaan terug op het heel oude woord pes, voet; ze betekenen dan ook letterlijk “voetsoldaat” (wij gebruiken tegenwoordig meestal het synoniem infanterist). Oorspronkelijk verschilde de naam voor de schaakpion‒men zie daarvoor Murray [1913:422 noot]‒, in het Spaans, Frans en Italiaans een beetje van de naam voor de bordspelschijf, maar later namen schakers de naam voor de bordspelschijf over en vielen de namen dus samen. In het Spaans gebeurde dit in de 13e eeuw, in het Frans in de 15e en in het Italiaans in de 16e. Voor bijzonderheden verwijs ik naar Van der Stoep 2007:12-6. Omdat er in het schaakspel geen verandering optrad die een andere naam voor de schaakpion noodzakelijk maakte, moet er een stimulus van buitenaf zijn geweest. Die was er: de maatschappelijke druk van triktrak en dammen op het schaakspel.