Hoofdstuk 35

35. De middeleeuwse evolutie van het damspel
 In hoofdstuk 36 steek ik de grens naar de Nieuwe Tijd over, dus naar de 16e eeuw. We zijn dan nog niet van de middeleeuwen af, want het is nodig ‒ook in teksten over het schaakspel!‒om geregeld op het middeleeuwse verleden terug te grijpen.
Wanneer de Europese burgers de Nieuwe Tijd ingaan, heeft het damspel een onrustig leven achter de rug: er veranderde nogal wat. Hoe verder we teruggaan in de tijd, hoe schaarser de bronnen en hoe onzekerder de uitkomsten van onderzoek. Over de ontwikkelingen na 500 n.C. ben ik vrij zeker, maar daarvóór is het geblinddoekt tasten in een grabbelton. Het zij zo.
Een samenvatting.

Het eerste damspel
 Wat we gevonden hebben over de oudste damspelvariëteit. Het werd gespeeld
1. op een bord met een lijnenpatroon
2. met een korte dam.
3. zonder slagplicht.

 Waar en wanneer het damspel ontstond weten we niet. De beschikbare gegevens wijzen naar een gebied met Romeinse culturele invloeden rond de 2e eeuw n.C. dat het huidige Spanje, Italië en Frankrijk omvat,
Vanuit Frankrijk en Italië verspreidde dit spel zich naar andere delen van Europa. Echter niet overal, zie het vervolg.

Eerste innovatie: de lange dam
 Vermoedelijk ergens tussen 400 en 600 n.C. ontstond in een gebied met Romeinse culturele invloeden een innovatie met een lange dam. Deze variëteit vinden we later terug in culturen met Arabische invloeden: Spanje, Turkije, Midden-Oosten. Een lange dam geeft levendiger spel dan een korte dam, en daarom neem ik aan dat deze variëteit de oude variëteit verdrong. Het gebeurde niet overal: ondanks de contacten tussen Spanje en Frankrijk bijvoorbeeld hielden Franse dammers lang vast aan hun damspel met de korte dam.
De nationale variëteiten in Rusland en Nederland kan ik niet verklaren: beide culturen kenden geen Arabische invloeden maar hebben toch een lange dam.

Tweede innovatie: overzetting op het geruite bord
 In (zeer waarschijnlijk) de eerste helft van de 14e eeuw zetten dammers hun spel over op het schaakbord. De naam voor dit “nieuwe” spel is Frans, maar of deze overzetting ook gebeurde in Frankrijk weten we niet.

Derde innovatie: gedeeltelijke slagplicht
 In de 15e eeuw wordt een gedeeltelijke slagplicht ingevoerd, waar is onbekend.
Franse en Engelse literaire schrijvers noemen twee manieren waarop hun landgenoten dammen: met vrij slaan en met blazen [Stoep 2005,2007:69,162]. Bij blazen is een speler verplicht een aangeboden schijf te slaan op straffe van verlies van de schijf die in gebreke blijft. De tegenstander neemt deze schijf van het bord, ertegen blazend. Of er ook een dam kon worden geblazen weten we niet.
Tegen een schijf blazen was niet het enige bizarre gebruik. In Frankrijk, aldus Diego Cavallero del Quercetano in “L’Égide de Pallas” (1722) moest een speler die de partij had verloren met z’n nagels over de onderkant van het bord krassen. En als je tegenstander je toestond een verkeerde zet terug te nemen, moest je het stuk in kwestie zoenen. 17e-eeuwse Engelse schakers deden iets dergelijks: een speler moest de onderkant van het stuk zoenen dat onreglementair sloeg.
De variëteit met vrij slaan leefde nog eeuwen voort, de Fransman Pierre Mallet maakt er in 1668 melding van. “Het is een kinderachtig spelletje”, schrijft hij, een partij met blazen heeft zijn voorkeur. De blaasregel handhaafde zich tot in de 20e eeuw.
In de 16e eeuw, mogelijk in Spanje, wordt volledige slagplicht ingevoerd, niet in de partij maar in problemen. Partijspelers voerden de regel pas eind 19e eeuw in. Zonder volledige slagplicht zijn langere combinaties niet mogelijk. Dit verklaart het ontbreken van damproblemen in de middeleeuwse handschriften met schaak-, triktrak- en molenpuzzels: de slagplicht bestond nog niet.

Een axioma
 Omdat we steeds één spelregelverandering tegelijk zien, hanteer ik als axioma dat een variëteit nooit meer dan één verandering doormaakt. Een axioma berust niet op bewijsvoering, ik ben me daarvan bewust.

Vierde innovatie: de schijf slaat ook terug
 In het damspel dat in de 16e eeuw in Nederland wordt gespeeld, slaat de schijf zowel vooruit als achteruit. Dit gaat natuurlijk alleen samen met een lange dam. Wanneer deze regel ontstond, is onbekend. Op de grens van Middeleeuwen en Nieuwe Tijd? Ook in het Russisch dammen slaat de schijf terug. Opnieuw signaleer ik een parallel tussen het damspel in Rusland en Nederland.
In het damspel met de lange dam in Spanje, Turkije en het Midden-Oosten werd deze regel niet ingevoerd.